Model rozwoju psychospołecznego Erika Eriksona zakłada, że w trakcie życia człowiek przechodzi osiem etapów, z których każdy wiąże się z kluczowym konfliktem, wpływającym na późniejsze funkcjonowanie jednostki. Dla osób z ADHD, specyficzne trudności neurologiczne, takie jak impulsywność, problemy z koncentracją czy regulacją emocji, mogą znacząco zmieniać sposób przeżywania tych etapów. Badania (np. Barkley, 2021) sugerują, że ADHD wiąże się z opóźnieniem w rozwoju emocjonalnym o około 30%, co oznacza, że osoby z tym zaburzeniem często „utykają” w niektórych fazach lub przechodzą je nierównomiernie.
1. Niemowlęctwo (0–1 rok): Zaufanie vs. Nieufność
Co dzieje się w tej fazie?
Niemowlę uczy się, czy może ufać światu. Kluczowe jest tutaj doświadczenie stałej, ciepłej opieki od głównych opiekunów. Regularne karmienie, przytulanie i reagowanie na potrzeby dziecka budują poczucie bezpieczeństwa.
Jak osoby z ADHD mogą przeżywać tę fazę?
Dzieci z ADHD już od najwcześniejszych miesięcy życia mogą wykazywać większą wrażliwość na bodźce. Są bardziej pobudliwe, trudniej je uspokoić i mogą mieć nieregularne wzorce snu. Jeśli opiekunowie nie potrafią dostosować swojej opieki do potrzeb dziecka, może to prowadzić do problemów z budowaniem zaufania.
Brak regularnych, przewidywalnych interakcji z opiekunami (np. ze względu na ich zmęczenie spowodowane wymagającym zachowaniem dziecka) może sprawić, że niemowlę rozwija poczucie nieufności wobec otoczenia. To z kolei wpływa na trudności w nawiązywaniu więzi w przyszłości.
Czy można przejść nierównomiernie?
Tak. Osoby, które nie zbudowały poczucia podstawowego zaufania, mogą przenosić nieufność na inne etapy życia, co utrudnia budowanie relacji interpersonalnych w dorosłości.
2. Wczesne dzieciństwo (1–3 lata): Autonomia vs. Wstyd i Zwątpienie
Co dzieje się w tej fazie?
Dziecko zaczyna odkrywać swoje możliwości i rozwijać niezależność, np. próbując ubierać się samodzielnie lub decydując, co zjeść. Jeśli opiekunowie wspierają te próby, dziecko buduje poczucie autonomii. Nadmierna kontrola lub krytyka prowadzi do wstydu i zwątpienia w siebie.
Jak osoby z ADHD mogą przeżywać tę fazę?
Dzieci z ADHD, ze względu na impulsywność i trudności z regulacją emocji, często spotykają się z większą liczbą ograniczeń niż ich rówieśnicy. Na przykład mogą nieświadomie narażać się na niebezpieczeństwo, co zmusza opiekunów do częstszego upominania ich („Nie dotykaj tego!”, „Nie wchodź tam!”).
Jeśli rodzice lub opiekunowie nie potrafią odpowiednio równoważyć ograniczeń z pozytywnym wsparciem, dziecko może zacząć odczuwać wstyd związany z niepowodzeniami lub trudnościami w spełnianiu oczekiwań.
Czy można przejść nierównomiernie?
Tak. Nadmierna kontrola lub brak przestrzeni na eksplorację może prowadzić do trwałego poczucia zwątpienia w swoje możliwości, co może ujawniać się w dorosłym życiu jako unikanie podejmowania wyzwań.
3. Wiek przedszkolny (3–6 lat): Inicjatywa vs. Poczucie winy
Co dzieje się w tej fazie?
W tej fazie dzieci podejmują pierwsze świadome i samodzielne działania, takie jak organizowanie zabaw czy planowanie prostych czynności. Sukces w tych działaniach buduje poczucie inicjatywy, podczas gdy porażki lub nadmierna krytyka prowadzą do poczucia winy.
Jak osoby z ADHD mogą przeżywać tę fazę?
Dzieci z ADHD często podejmują działania impulsywnie, bez zastanowienia nad ich konsekwencjami. Może to prowadzić do konfliktów z rówieśnikami (np. przypadkowe zniszczenie zabawki podczas zabawy). Jeśli takie zachowania spotykają się z krytyką ze strony dorosłych („Zawsze wszystko psujesz!”), dziecko może rozwijać poczucie winy.
Jednocześnie dzieci z ADHD mają wyjątkową wyobraźnię i kreatywność, co oznacza, że wspieranie ich inicjatyw może przynieść znakomite efekty.
Czy można przejść nierównomiernie?
Tak. Brak wsparcia na tym etapie może skutkować nadmiernym poczuciem winy, które ogranicza inicjatywę i zdolność do podejmowania ryzyka w dorosłości.
4. Wiek szkolny (6–12 lat): Pracowitość vs. Poczucie niższości
Co dzieje się w tej fazie?
Dzieci rozwijają poczucie kompetencji poprzez naukę i współpracę w grupie. Sukcesy budują pewność siebie, a porażki i porównywanie się z rówieśnikami mogą prowadzić do poczucia niższości.
Jak osoby z ADHD mogą przeżywać tę fazę?
Dzieci z ADHD często mają trudności z koncentracją, co może skutkować gorszymi wynikami w nauce. Mogą również doświadczać wykluczenia przez rówieśników z powodu trudności w regulacji emocji lub impulsywnego zachowania.
W efekcie dzieci te często czują, że nie są wystarczająco dobre, co prowadzi do poczucia niższości. Wsparcie w rozwijaniu unikalnych talentów (np. kreatywności lub zdolności artystycznych) może pomóc im przezwyciężyć te trudności.
Czy można przejść nierównomiernie?
Tak. Długotrwałe poczucie niższości może mieć negatywny wpływ na wszystkie kolejne fazy rozwoju.
5. Adolescencja (12–18 lat): Tożsamość vs. Pomieszanie ról
Co dzieje się w tej fazie?
Nastolatek poszukuje odpowiedzi na pytanie „Kim jestem?”. Eksperymentowanie z różnymi rolami społecznymi i tożsamościami jest kluczowe.
Jak osoby z ADHD mogą przeżywać tę fazę?
Trudności z koncentracją i impulsywność mogą prowadzić do podejmowania nierozważnych decyzji lub problemów z przestrzeganiem zasad. Osoby z ADHD częściej doświadczają odrzucenia przez rówieśników, co utrudnia im budowanie stabilnej tożsamości.
Jednak ADHD często wiąże się z niekonwencjonalnym sposobem myślenia, co pozwala niektórym nastolatkom na odkrycie wyjątkowych ścieżek w kształtowaniu swojej tożsamości.
Czy można przejść nierównomiernie?
Tak. Osoby, które nie odnajdą swojej tożsamości, mogą zmagać się z brakiem stabilności emocjonalnej i pomieszaniem ról w dorosłości.
6. Wczesna dorosłość (18–40 lat): Intymność vs. Izolacja
Co dzieje się w tej fazie?
Dorosły buduje bliskie relacje i związki oparte na zaufaniu i zaangażowaniu.
Jak osoby z ADHD mogą przeżywać tę fazę?
Problemy z impulsywnością i regulacją emocji mogą utrudniać budowanie zdrowych, stabilnych relacji. Wiele osób z ADHD zmaga się z poczuciem izolacji, wynikającym z wcześniejszych trudności w nawiązywaniu więzi.
Czy można przejść nierównomiernie?
Tak. Jeśli wcześniejsze fazy (np. tożsamość) nie zostały rozwiązane, zdolność do budowania intymności może być poważnie ograniczona.
7. Średnia dorosłość (40–65 lat): Generatywność vs. Stagnacja
Co dzieje się w tej fazie?
W tym okresie życia jednostka koncentruje się na wnoszeniu wkładu w życie społeczne i kształtowaniu przyszłych pokoleń, np. poprzez wychowywanie dzieci, mentoring czy działania zawodowe. Sukces na tym etapie prowadzi do poczucia spełnienia i przynależności do społeczności. Brak zaangażowania skutkuje stagnacją i poczuciem bezcelowości.
Jak osoby z ADHD mogą przeżywać tę fazę?
Osoby z ADHD w dorosłości często doświadczają napięć związanych z wcześniejszymi etapami życia. Na przykład niepewność co do swojej tożsamości lub poczucie niższości może wpływać na ich zaangażowanie w pracę czy życie rodzinne. Trudności z organizacją i długoterminowym planowaniem mogą utrudniać pełne wykorzystanie potencjału w tej fazie.
Jednak osoby z ADHD, dzięki swojej kreatywności i energii, często odnajdują nietypowe sposoby na realizację generatywności. Może to być zaangażowanie w projekty społeczne, tworzenie innowacyjnych rozwiązań w pracy czy aktywność artystyczna.
Czy można przejść nierównomiernie?
Tak. Jeśli wcześniejsze konflikty nie zostały rozwiązane, osoba może doświadczać stagnacji, co objawia się brakiem chęci do działania, poczuciem izolacji lub apatii. Jednocześnie, w przypadku sukcesów w tej fazie, osoby z ADHD często czują się szczególnie dumne z osiągnięć, które zdobyły mimo trudności.
8. Późna dorosłość (65+ lat): Integracja ego vs. Rozpacz
Co dzieje się w tej fazie?
Osoby starsze podsumowują swoje życie, próbując pogodzić się z przeszłością i ocenić jej sens. Sukces w tej fazie prowadzi do akceptacji życia takim, jakie było, oraz poczucia wewnętrznego spokoju. Nierozwiązane konflikty mogą skutkować rozpaczą i poczuciem żalu.
Jak osoby z ADHD mogą przeżywać tę fazę?
Osoby z ADHD mogą mieć trudności z refleksją nad swoim życiem, szczególnie jeśli nie znalazły wcześniej odpowiedniego wsparcia w radzeniu sobie z trudnościami związanymi z ich zaburzeniem. Impulsywność i rozproszenie mogą utrudniać głęboką introspekcję, a żal z powodu niewykorzystanych szans może być bardziej wyraźny niż u innych.
Z drugiej strony, osoby z ADHD, które zaakceptowały swoje trudności i nauczyły się je wykorzystywać jako atut, mogą zyskać wyjątkowe poczucie spełnienia. Wielu dorosłych z ADHD wspomina później swoje życie jako pełne niekonwencjonalnych doświadczeń, które nadały sens ich istnieniu.
Czy można przejść nierównomiernie?
Tak. Osoby, które nie rozwiązały wcześniejszych konfliktów, mogą odczuwać głęboki żal i rozgoryczenie, co prowadzi do trudności z zaakceptowaniem życia takim, jakie było. Jednak terapia, wsparcie społeczne i autorefleksja mogą pomóc w osiągnięciu integracji ego, nawet w późnym wieku.
Wnioski
Osoby z ADHD mogą przechodzić fazy rozwoju psychospołecznego w sposób nierównomierny, co wynika z charakterystycznych dla nich trudności. Nierozwiązanie konfliktów na wcześniejszych etapach może mieć długotrwały wpływ na ich życie. Odpowiednie wsparcie terapeutyczne, zrozumienie i akceptacja są kluczowe dla ich rozwoju emocjonalnego i psychospołecznego.
mgr Aleksandra Kaczmarek, psycholog, CEO Centrum Terapii ALMA
